تحلیل
آرمان های امین ریحانی
در مقدمه ی تاریخ سوریه(النکبات)
حسین زنده بودی
مقدمه:
مشکلات جامعه ی عرب دغدغه ی عمیق فکری امین ریحانی است . دستیابی به وحدت ملی از راه تسامح و مدارای دینی و برابری و آزادی همه ی انسان ها و رسیدن به جامعه ی آرمانی و آینده ی روشن و تابناک از اهم آرمان های امین است که در تمام آثارش متبلور است و در این نوشته، گوشه ای از آنها را در مقدمه ی« تاریخ سوریه» بررسی می کنیم ومصادیقی از وصیت نامه نیز برای تبیین مطلب مضاف می گردد.
تسامح دینی –وحدت قومی و فرهنگی
امین ریحانی یکی از دو شاعرمهجری است که به عنوان پایه گذاران فکر تسامح دینی در شعر عربی به شمار می روند و نفر دیگر خلیل جبران است -هرچند منهج فکر مختلف دارند- و الیاس فرحات و دیگران دنباله رو این دو تن هستند که البته این گزینه را تنها راه حل اتحاد جهان عرب می دانند با توجه به شناختی که به آنها دارند کما اینکه امروزه شاهد عدم اتحاد در جهان عرب می باشیم و دین نیز نتوانسته است قلب های آنها را با هم مالوف کند چنانکه یک دولت جعلی صهیون خون برادران آنها را در خانه ی خودشان هر روز می مکد و اعراب حتی جرات اعتراض به چنین ظلمی هم ندارند چه برسد که در عمل بخواهند ریشه ی این جرثومه را فطع نمایند و از این نظر می توان بر اعتراض طوقان بر افرادی مثل امین که می گوید اشاره ای به فلسطین نکرده اند، این نکته را افزود که ضعف این قوم را در کانال غیرت دینی می دیدند و لذا مسئله ی قومیت را مطرح کردند.
در مقدمه اشاره دارد که بیایید با هم تفاهم داشته باشیم و در تعهد یکدیگر بکوشیم بیایید در راه وطن بلکه در راه زندگی با هم متحد شویم )اذن تعالوا نتفاهم،فنتالف،فنتضامن،فنتّحد فی سبیل الوطن بل فی سبیل الحیاه) . این ایده به شکل بارزی در وصیت نامه، دیده می شود :(ان الوحده العربیه الموسسه علی القومیه لا علی الدین هی وحده مقدسه فاوصیکم بها) ویا در جای دیگر از همین وصیت می گوید : (و اعلموا اخیراَ و تاکدوا ان فی الدوله العربیه الکبری ستضمحل اخیراَ العصبیات الدینیه و الطافئیه کلها و سیقوم مقامها فی الوطن عصبیه الجنس و اللغه و الثقافه) و دامنه ی وطن را در کشور خاص نمی جوید بلکه همه مردم دور یا نزدیک را در دهکده ی جهانی خود که تصویر می کند ،می گنجاند:(انّ خیرحبّ الوطن،الحب الذی یشمل الاوطان الاخری ،فنحسن الظن و الثقه بجیراننا الاقارب و الاباعد- و کلنا علی هذه الکره الارضیه جیران و اخوان- و نبتغی لهم ما نبتغیه لوطننا الخاص و لانفسنا )
آزادی وبرابری
تا کی شما می خواهید تاریخ را تنها به خاطر نازیدن به اجداد فرسوده ی گذشته مطالعه کنید و این هم اجداد من و شما ؛ مگر ما چه تمدن پویایی در گذشته داریم که می خواهید آن را یاد آور بشوید. اجداد ما اگر قوی بودند، افرادی ظالمند و اگر ضعیف بودند، در رقبه ی بندگی دیگران بودند:( و من هم الاجداد،اجدادی و اجدادکم؟/القوی منهم کان ظالماَ،والضعیف کان مستعبداَ) وهمین ضعیف بودن را در وصیت نامه اش عامل عدم پیشرفت ملت ها می داند:انسان تا زمانی که بندگی دیگران می کند، به والاترین درجات پیشرفت نمی رسد در حالیکه خدا اورا آزاد آفریده است و یا تا زمانی که نصف دنیا بنده و نصف دیگرش آزاد باشند ترقی امکان پذیر نیست:(لا تبلغ الانسانیّه اعلی درجات الرقی و العطف مازال نصفها حرّاَ و نصفها مستعبداَ) و هیچ امتی مستحق آزادی و قدرت داشتن نیست جز آنکه ریشه ی بندگی و مستضعف شدن در تمام عالم کنده شود:(الامه القویه الحره لا تستحق حرّیتها و قوّتها ما زال فی العالم اممُ مستضعفه مقیده)
تامل و غور در تاریخ
امین معتقد است که مطالعه ی تاریخ همواره باید با تامل و اندیشه ی عمیق ، همراه باشد و معیار نباید بر اساس هوی و هوس و اغراض بی ارزش باشد ؛باید غور و عمق تاریخ را وارسی کرد و به ظاهرو سطح آن نباید مشغول شد: (اقراوا التاریخ منزّهین عن الاغراض، مجرّدین من الاهوا/اقراوا التاریخ لتدرکوا اللّبّ فیه،فتنسوا اذ ذاک قریضه و قوافیه/اقراوا التاریخ متفهّمین روحه و روح ابطاله،فتودّون اذ ذاک ان تنسوا الماضی)
قرآن کریم می فرماید: «لقد کان فی قصصهم عبره لاولی الالباب»
قسمتی از آیه111/یوسف
این نکته در ادبیات داستانی و مطالعه ی تاریخ خودمان نیز موکّد است ؛ آنجا که مولانا می فرماید:
« ای برادر، قصه چون پیمانه است معنی اندر وی، بسان دانه است
دانه ی معنی بگیرد مرد عقل ننگرد پیمانه را گر گشت نقل»
تمامی شاهنامه ی فردوسی و تاریخ بیهقی ،غور و تامل خواننده را در تاریخ گذشتگان، آفریننده ی آینه ی عبرتی در مقابل است.متاسفانه چنان که شاهدیم طیفی از افراد در کشور ما نیز به استخوانهای مجهول گذشتگان می نازند بدون آنکه از آن عبرت گیرند و در حالی که باید ندای امین خودمان؛ یعنی خاقانی را بشنوند که:
«مست است زمین زیرا خورده است به جای می / در کاس سرهرمزخون دل نوشروان
بس پند که بود آنگه در تاج سرش پیدا / صد پند نواست اکنون درمغزسرش پنهان»
دیوان خاقانی/ص359
واقع گرایی و نوآوری
وی چه در مقدمه النکبات یا خلاصه تاریخ سوریه و چه در اشعار منثورش روحیه ی تاکید برواقع گرایی و نوآوری دارد: ( تعالوا نکتب صفحه جدیده فی تاریخ هذه البلاد) دارای اندیشه مصلحانه و تاملات عمیق است به عبارت دیگر وی پیش از آنکه چهره ی شاخص ادبی شناخته شود به عنوان اندیشمندی روشنفکر و مصلحی انقلابی شناخته می شود.
او می گوید: من در عرصه ی زندگی آن چیزهایی را می بینم که دیده نمی شوند و از صداهای نزدیک ،همواره صداهای دوردست را می شنوم. (ریحانیات-ص273)
نو آوری، خصیصه بارز زندگی امین است؛ هم در آفرینش اشعار منثور در ادبیات عرب و هم از این حیث که وی به دنبال تحول و دگرگونی زندگی عرب است .بازمانده ی مردگان برای خودشان مناسب بوده است ونباید ما این ناخن ها را برای خود مقدس جلوه دهیم. ما باید مثل اروپایی ها، خود، ناخن محکم داشته باشیم تا خالق اثر بر ادیم خاک شویم.
امین در عین حال که اشاره به نوآوری دارد در جایی(کتاب بذور للزارعین-ص27) در سوی دوم تیغش،بر اصالت قومی تاکید می کند و حتی آن را شرط بقای ملت ها می داند.
امیدواری و اصلاح فراگیر
امین ،شخصی امیدوار و خوشبین است؛- بر خلاف شعرای دیگر مهجر که اوضاع بد جامعه ی عرب و مضاف بر آن سختی غربت روح آنها را آزرده می کرد- وی چشم به افق ها ی روشن داردو امیدوار است که صفحه ی جدیدی در تاریخ این بلاد گشوده شود چنانکه همین روحیه از وی در شعر زنبق الزاویه و الی جبران هم دیده می شود البته وی در بیان با کمک گرفتن از شیوه ی تصویرپردازی عناصر خیالی در طبیعت، امور را مصوّر می سازد که در این مقدمه بنابر ماهیت آن کمتر از این شیوه بهره جسته است در الریحانیات، می گوید: «انا للطبیعه و انا الیه راجعون»
ازآرمان های امین اصلاح فراگیر در جامعه ی عربی است که در این مقدمه بر اصلاح فکر و عقیده ی عربی تاکید نموده است
* * *
نتیجه گیری
به طور کلی امین مصلحی آزاداندیش و آرمان گرا است که همواره به دنیایی عاری از هرگونه فساد و پلیدی می اندیشد و تاریخ برای او درس عبرت است نه نازیدن به گذشتگان و همین افکار ریحانی است که در عرب او را به عنوان فیلسوف می شناسند.
